Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό ΚΟΙΝΩΝΙΑ (τ.2/2001, σελ.185-188)

Νικολάου Παύλου

Θεολόγου- Καθηγητή Δ. Ε.

Σίγουρα ή προετοιμασία. καθώς και ή παρουσίαση μιας διδακτικής ενότη­τας του μαθήματος των θρησκευτικών- όπως και των άλλων μαθημάτων- εξαρτάται από .πολλούς παράγοντες: το συγκεκριμένο τμήμα στο οποίο θα διδαχτεί, τα εποπτικά μέσα και την βιβλιογραφία πού θα έχει στα χέρια του ο καθηγητής, το ενδιαφέρον πού παρουσιάζει αυτή και για τον διδάσκοντα και για τους μαθητές του. Ακόμη και ή χρονική στιγμή της παρουσίασης παίζει ρόλο και φυσικά σημαντικό είναι αν αυτή συνδέεται με άλλες εκδηλώσεις της σχολικής ζωής (π.χ. διαγώνισμα ή τεστ). Επομένως είναι πολύ δύσκολο να μιλήσει κάποιος για συγκεκριμένες "συνταγές» πού θα χρησιμοποιούνται, σε όλες τις διδακτικές ενότητες και θα έχουν την ίδια επιτυχία πάντα. Σαν σίγουρο θεωρούμε ότι είναι κάποιες αρχές - που και αυτές βέβαια δεν είναι αποδεκτές από όλους. Πάντως όταν είναι απόσταγμα εμπειρίας μπορούν να βοηθήσουν, όχι μόνο αυτόν πού τις ακολουθεί, αλλά και νέους συναδέλφους πού σίγουρα μπορούν να ωφεληθούν και να προβληματιστούν από την πείρα παλαιότερων και έτσι να δημιουργήσουν τις δικές τους αρχές διδασκαλίας,

Με βάση αυτούς τους προβληματισμούς θα γίνει προσπάθεια στη συνέχεια να παρουσιαστεί ένα σχέδιο διδασκαλίας για τις ενότητες των θρησκευτικών όλων των τάξεων Γυμνασίου και Λυκείου. Κέντρο του είναι φυσικά ο σκοπός της διδασκαλίας, και περιλαμβάνει δύο στάδια: Την προετοιμασία της διδασκαλίας και την προσφορά του μαθήματος.

Ο σκοπός της διδασκαλίας: Το βασικό ερώτημα εδώ είναι το γιατί. Ποιοι, δηλ. είναι οι λόγοι πού διδάσκεται ή συγκεκριμένη ενότητα; Τι έχει να προσφέρει στους μαθητές; Πώς θα συμβάλλει στην ανάπτυξη της προσωπικότητας τους; Τι καινούργιο θα γνωρίσουν; Και το κυριότερο: Τι από αυτά πού θα προσφερθούν ως διδακτικό αγαθό θα παραμείνει ως εμπειρία τους και δεν θα ξεχαστεί μόλις περάσουν στην επόμενη ώρα;

Τα παραπάνω είναι τα βασικά ερωτήματα πού πρέπει να απαντηθούν, ώστε να ξεκαθαριστούν οι στόχοι της διδασκαλίας και να αρχίσει στην συνέχεια ή επεξεργασία των σταδίων της ενότητας πού είναι:

Α. Η προετοιμασία της διδασκαλίας. πού περιλαμβάνει:

1. Την γνώση της βιβλιογραφίας και την δυνατότητα χρησιμοποίησης των νέων τεχνολογιών.

2. Τις επιστημονικές - θεολογικές προϋποθέσεις.

3. Τις ψυχοπαιδαγωγικές προϋποθέσεις.

4. Τις κοινωνικές προϋπόθεσεις του μαθήματος.

1. Πολλά είναι τα βιβλία πού κυκλοφορούν και μπορούν να προσφέρουν σημαντική βοήθεια στο θεολόγο καθηγητή κατά την παρουσίαση των διδακτικών ενοτήτων. Η χρησιμοποίηση της βιβλιογραφίας είναι πολλαπλά χρήσιμη: απαραίτητη για την θεολογική - επιστημονική εξέταση της ενότητας, - και όχι μόνο - αποτελεί το θεμέλιο της προσπάθειας για την προσέγγιση από τον καθηγητή του νέου μαθήματος, ώστε αυτό να προσφέρεται όσο το δυνατόν πιο φροντισμένα στους μαθητές. Παράλληλα ή χρησιμοποίηση των νέων τεχνολογιών (internet, προγράμματα word, γραφικά) είναι απαραίτητη σήμερα για μια σύγχρονη παρουσίαση του μαθήματος. Μη ξεχνάμε ότι οι περισσότεροι μαθητές είναι γνώστες Η/Υ και με ευχαρίστηση δέχονται προγράμματα τους.

Το «σερφάρισμα» λοιπόν στο διαδίκτυο (internet) έχει ως αποτέλεσμα την εύρεση πολλών τόπων (web), πού μπορούν να βοηθήσουν τον θεολόγο καθηγητή στην καλύτερη παρουσίαση της ενότητας και να λειτουργήσουν ως βοηθητικά του σχολικού εγχειριδίου και των κλασικών εποπτικών μέσων. Πάντως ή χρησιμοποίηση του διαδικτύου, όπως είναι γνωστό, θα πρέπει να γίνεται με την απαιτούμενη προσοχή.

Η σχεδίαση χαρτών, διαφανειών, σχεδίων γένεται πιο εύκολη με την βοήθεια του υπολογιστή, ενώ τα  κείμενα πού πιθανό να θέλει να δώσει ο καθηγητής στους μαθητές του γίνονται πολύ πιο ελκυστικά με την βοήθεια των γραμματοσειρών του. Βεβαίως σε καμία περίπτωση οι νέες τεχνολογίες δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τον καθηγητή ή το σχολικό βιβλίο. Αυτό πρέπει να γίνει κατανοητό, Απλά μπορεί να κάνουν την δουλειά του διδάσκοντα πιο καλαίσθητη.

2. Ή εξέταση των θεολογικών - επιστημονικών παραμέτρων της ενότητας είναι απαραίτητη. Ανεξάρτητα από το υλικό πού πρέπει να παρουσιάσει ο θεολόγος στους μαθητές του θα πρέπει να εξετάσει τα τυχόν ερμηνευτικά ή ιστορικά προβλήματα πού συνδέονται με αυτό, τις απόψεις των ειδικών, την επίδραση πού μπορεί να έχουν τα ζητήματα πού παρουσιάζονται στο μάθημα, στο ιστορικό και κοινωνικό γίγνεσθαι. Εδώ, νομίζουμε , θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή γιατί όσο περισσότερη γνώση των παραπάνω υπάρχει, τόσο καλύτερα κατανοούνται οι ιδιαιτερότητες πού μπορεί να έχει ή ενότητα και έτσι να προσφερθεί καλύτερα στους μαθητές.

3. Οι ψυχοπαιδαγωγικές προϋποθέσεις: Ό θεολόγος καθηγητής θα πρέπει άριστα να γνωρίζει τους μαθητές του ώστε να μπορέσει να προσφέρει την διδακτική ενότητα με τον κατάλληλο τρόπο. Οι μαθητές, σαν ανεξάρτητες προσωπικότητες πού είναι, δεν δέχονται όλοι με τον ίδιο τρόπο τα λεγόμενα του διδάσκοντα. Πρωταρχικό μέλημά του θα πρέπει να είναι ο σεβασμός του μαθητή, ή προσαρμογή των λόγων του στο μαθησιακό και ηλικιακό επίπεδο του τμήματος στο οποίο απευθύνεται, ή προσπάθεια για κέντρισμα του ενδιαφέροντος, ώστε ο λόγος του να μένει, η αποφυγή οτιδήποτε μπορεί να προκαλέσει προβλήματα ή να ρίξει το επί­πεδο του μαθήματος, Σημαντικό είναι ακόμη ή παρουσίαση από τον καθηγητή κάποιου βιβλίου, βίντεο, slides, τοποθεσίας (sites) του διαδικτύου πού συνδέονται με το μάθημα η κάποιου πρωτότυπου σχετικού τεστ πού θα έχει αυτός επινοήσει.

4. Οι κοινωνικές προϋποθέσεις είναι εξίσου σημαντικές. Οι μαθητές κάθε σχολείου αντανακλούν τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος τους (αστικό, αγροτικό, εργατικό, οικογενειακό κ.ά.). Παράλληλα είναι πιθανόν να μην υπάρχει κοινωνική ομοιογένεια στην τάξη. Είναι καλό λοιπόν, ο καθηγητής να είναι γνώστης του περιβάλλοντος του σχολείου και με ευαισθησία να προσπαθεί, μέσω της παρουσίασης κάθε διδακτικής ενότητας, να βοηθάει στην απάλειψη πιθανών ανισοτήτων πού μπορεί να αισθάνονται οι μαθητές του και να προσπαθεί, στο μέτρο του δυνατού και πάντα μέσα στα παιδαγωγικά πλαίσια, να τους δώσει την έγκυρη γνώμη του για τα προβλήματα πού πιθανόν τους απασχολούν.

Β΄ Η προσφορά του μαθήματος. Περιλαμβάνει:

1. Σύνδεση με το προηγούμενο μάθημα.

2. Επικέντρωση τον ενδιαφέροντος του μαθητή στην καινούρια ενότητα.

3. Παρουσίαση - ανάλυση των επί μέρους κεφαλαίων της ενότητας.

4. Επίλογος - Συμπεράσματα.

5. Εμπέδωση του μαθήματος - Πρακτικές εφαρμογές.

Πιο αναλυτικά:

1. Είναι αντιπαιδαγωγικό να μην παρουσιάζεται μια συνθετική εικόνα του σχολικού εγχειριδίου και να θεωρείται η κάθε διδακτική ενότητα ξεκομμένη από τις υπόλοιπες. Οι μαθητές πρέπει να κατανοήσουν, και για θεολογικούς λόγους, ότι υπάρχει μία δόμηση, είτε αυτή είναι ιστορική είτε θεματική. Αυτό θα επιτευ­χθεί με τις κατάλληλες παιδαγωγικές ερωτήσεις πού θα αποτελούν ταυτόχρονα και τον δείκτη της κατανόησης από τους μαθητές του προηγούμενου μαθήματος. Με αυτό τον τρόπο ή εξέταση εντάσσεται οργανικά στον κορμό παρουσίασης του νέου μαθησιακού υλικού. Εννοείται ότι απαιτείται μία επεξεργασία των συγκεκριμένων ερωτήσεων πού θα υποβάλλονται στην τάξη, ώστε να εξυπηρετείται ο έλεγχος των γνώσεων πού απέκτησε ο μαθητής από την προηγούμενη παράδοση αλλά και για να μπορεί ο διδάσκων να αυτοαξιολογεί την προσφορά του.

2. Επικέντρωση του ενδιαφέροντος του μαθητή στην καινούρια ενότητα:

Δεν είναι λίγοι εκείνοι πού κάνουν λόγο για βιωματική προετοιμασία ή προπαρασκευή του μαθητή, ώστε να δεχτεί την νέα ενότητα. Κάτι τέτοιο όμως προϋποθέτει, κατά την γνώμη μας, μία πνευματική - μυσταγωγική ατμόσφαιρα πού δεν έχει να κάνει με εξετάσεις, βαθμούς, τον χρόνο πού τρέχει, κ.α. Παράλληλα οι μαθητές δεν έχουν πάντα τα ίδια πνευματικά ενδιαφέροντα. Έτσι καλύτερα να γίνεται λόγος για κέντρισμα του ενδιαφέροντος πού θα βοηθήσει τον μαθητή να παρακολουθήσει την ανάλυση πού θα ακολουθήσει. Σε αυτό το στάδιο επιλέγεται μία καίρια ερώτηση, μία αναφορά σε γεγονός της επικαιρότητας (ειδικά όταν αυτό είναι από τον μικρόκοσμο των μαθητών γίνεται πιο ενδιαφέρον), κάτι πού απασχολεί την ελληνική κοινωνία κ.ο.κ. Ακόμη μπορεί να βοηθήσει η αναγραφή ενός σχήματος ή κείμενου στον πίνακα ή το διάβασμα μιας παραγράφου ή κείμενου από βιβλίο που θεωρείται χρήσιμο να γνωρίσουν οι μαθητές.

3. Παρουσίαση - ανάλυση του μαθήματος: Σε αυτή την φάση, όπως είναι φυσικό, θα πρέπει να διατεθεί ο περισσότερος χρόνος. Το πρόβλημα είναι ποια πορεία θα ακολουθηθεί: ή διάταξη του βιβλίου; Το διάβασμα ενός σχετικού κειμένου που θα περιέχεται στο εγχειρίδιο ή θα προέρχεται από το προσωπικό αρχείο του διδάσκοντα (εδώ να τονιστεί πώς δεν υπάρχει σχεδόν καμία ενότητα των θρησκευτικών πού να μην συνδέεται με κείμενο), και στην συνέχεια ανάλυση του;

Και οι δύο τρόποι έχουν τα θετικά και τα αρνητικά τους. Πάντως ο δεύτερος (προσφορά του μαθήματος με βάση σχετικό κείμενο) βοηθάει στην συμμετοχή όλης της τάξης κάνοντας την διδασκαλία μαθητοκεντρική, συγκρατεί την προσοχή των μαθητών, κάτι πού δεν θα συνέβαινε με ένα μονόλογο από μέρους του καθηγητή. Ταυτόχρονα εμβόλιμα παρεμβάλλονται καίριες επισημάνσεις από τον διδάσκοντα, πού εννοείται ότι είναι ο καθοδηγητής της προσπάθειας, και χρησιμοποιείται με μέτρο ο πίνακας και το τετράδιο που έχουν μαζί τους οι μαθητές,

4. Τελειώνοντας το μάθημα ο καθηγητής προβαίνει σε μία σύντομη ανακεφαλαίωση. Έτσι, εκτός των άλλων, βοηθάει και αυτούς πού δεν κατανόησαν κάποια σημεία της παράδοσης ή δεν είχαν συνέχεια επαρκή προσοχή να εντοπί­σουν τα πλέον σημαντικά σημεία αυτών πού ειπώθηκαν. Παράλληλα εξάγονται συμπεράσματα, αν αυτό κρίνεται αναγκαίο.

5. Κλασικός τρόπος για να ελεγχθεί ή εμπέδωση του μαθήματος ήταν ή υποβολή ερωτήσεων σχετικών με την παράδοση. Σήμερα βέβαια εκτός από τις ερωτήσεις υπάρχουν και άλλοι τρόποι: Σπουδή μιας εικόνας πού έχει σύνδεση με την ενότητα, ένα μικρό τεστ «αμερικανικού» τύπου πού θα έχει ετοιμαστεί και θα μοιραστεί στους μαθητές, μία συζήτηση στην οποία οι μαθητές θα κληθούν να πουν ελεύθερα τις απόψεις τους για τα θέματα πού παρουσιάστηκαν κ.α. Βεβαίως, όπως τονίστηκε, εφόσον υπάρχει σύνδεση με το internet και εύκολη πρόσβαση του τμήματος σε αυτό, θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να έβλεπαν οι μα­θητές κάποιο σχετικό διαδικτυακό τόπο.

Ειδικές παρατηρήσεις

α. Απαραίτητη, κατά τη γνώμη μας είναι ή ύπαρξη τετραδίου και ή χρήση του από τους μαθητές. Σε αυτό γράφουν ό,τι επισημαίνει ο καθηγητής στον πίνακα, αυτά πού νομίζουν τα παιδιά σημαντικά καθώς και εργασίες πού δίνονται, για το σπίτι,

β. Παράλληλα, το σχολικό εγχειρίδιο από την στιγμή πού καλείται να παίξει τον ρόλο του βοηθήματος στην σχολική διαδικασία γίνεται, τηρουμένων των αναλογιών, «ανοιχτό έργο», με την έννοια ότι κάθε διδάσκων πού το χρησιμο­ποιεί, το προσαρμόζει στις ανάγκες του σχολείου του καθώς και στον δικό του τρόπο διδασκαλίας, δηλ. το "πώς" της διδασκαλίας, είναι υπόθεση υποκειμενι­κή. Αυτό σημαίνει ότι πιθανόν να υπάρξει διαφοροποίηση στον τρόπο με τον οποίο σκέπτονταν οι παράγοντες του βιβλίου ότι πρέπει να προσφερθεί το δι­δακτικό αγαθό μέσω αυτού, και σε αυτόν πού προκρίνει ο διδάσκων για την κα­λύτερη κατανόηση της ενότητας από συγκεκριμένο τμήμα του, του οποίου γνω­ρίζει τον τρόπο λειτουργίας του κατά την μαθησιακή πράξη,